Нойрны талаарх чухал ойлголтууд

2022-09-23 17:19:00

Биднийг унтаж байх зуур бие организм маань амарч, эд эсүүд нөхөн төлжиж, сэтгэл зүйн байдал маань сэргэдэг. Та унтах дуртай ч бай үгүй ч бай заавал унтах хэрэгтэй бөгөөд унтахаас хэзээ ч зугтаж чадахгүй. Ховор тохиолдолд дэлхий дээр огт унтдаггүй хүн гэж байдаг. Тухайн хүн эхлээд нойргүйдлийн асуудалтай тулгарч, харин дараа нь огт унтах чадваргүй болж хэсэг хугацааны дараа амь насаа алддаг байна. Тиймээс хүссэн хүсээгүй, хэчнээн завгүй байсан ч та заавал унтаж амрах хэрэгтэй. Ингээд бид танд нойрны талаар чухал ойлголтуудыг хүргэе.

1.  Нойрны мөчлөг

ХХ зуунаас өмнө шинжлэх ухаан болон анагаах ухаанд хүн унтаж байхад түүний тархи бүхэлдээ амарч, зөвхөн амин шаардлагатай үйлдлүүдийг хийдэг хэсгүүд л ажилладаг гэжээ. Гэвч унтаж байх үеийн үйл ажиллагааг хянадаг "электроэнцефалограмм" аппарат гарснаар эрдэмтэд болон эмч нар өөрийн үзэл бодлыг өөрчилсөн байна.  Уг аппаратын тусламжтайгаар удаан болон хурдан унталтын төрөл байдаг болохыг тогтоожээ. Унтаж байх явцад хоёр унталт нь ээлжилдэг аж.

2.  Удаан унтах

Удаан унталт 3-4 үе шаттай байдаг гэнэ.  Эхний үе шат нь 5 минут орчим үргэлжилдэг ч заримдаа бага зэрэг илүү байх нь бий. Энэ үед тархины үйл ажиллагаа удааширч, биеийн дулаан буурч, булчин суларч, нүд удаанаар хөдөлдөг байна. Уг үе шатанд хүн гадаад орчинг мэдрэхээ больдог ч  амархан сэрдэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь дуг хийх гэсэн үг юм. Тиймээс хэрвээ та дуг хийсэн бол таны тархи эхний үе шатыг туулсан бололтой.

Хоёрдугаар үе шат нь гүн бус нойронд автах. Энэ нь ойролцоогоор 20 минут орчим үргэлжлэх бөгөөд нүд хөдлөхөө больж, амьсгал болон судасны цохилт удааширч, ухамсар ажиллахаа больж, тархины долгион дундаж хэмжээтэй болж идэвхитэй ажиллагаатай хосолдог байна. 2-р үе шатанд унтаж байгаа хүнийг сэрээхэд маш амархан.

3-р болон 4-р үеийг ерөнхийд нь нэгтгэж болно. Энэ нь 20-40 минутын туршид үргэлжлэх ч та хэдий чинээ өндөр настай болно төдий чинээ энэ хугацаа багасна. Энэ хугацаанд тархины долгион том удаан байдаг. Амьсгал илүү удааширч, даралт энгийн үетэй харьцуулахад 20-30 хувиар буурдаг байна. Гуравдугаар үе шатанд хүн сэрээх гэдэг нэлээд төвөгтэй бөгөөд энэхүү шатанд эд эсүүд нөхөн төлжиж, өсөлтийн даавар ялгардаг. Үүнээс гадна дархлааны эд эс сэргэдэг.     

3.  Хурдан унталт

Хурдан унталтын үед тархи нь сэтгэл зүйн шинж чанартай диметилтриптамин гэх бодисыг ялгаруулдаг бөгөөд энэхүү бодис унтаж байх явцад хиймэл харааны нөлөө үүсгэдэг байх магадлалтай гэжээ. Үүнээс гадна хурдан унталтын үед таны бие бүхэлдээ мэдрэлгүй болдог.

Мөн нүд хоёр тийш маш хурдан хөдөлж, цусны даралт, зүрхний хэмнэл нэмэгдэж, тестостерон дааврын түвшин нэмэгдсэнээр эрчүүдийн сэрэл хөдөлдөг байна. Хэдийгээр хурдан унталтын үед мэдрэлийн систем бүхэлдээ ажиллагаагүй болдог ч энгийн үеэс 2 дахин идэвхтэй байдаг. Нэг шөнийн дотор тархи 3-5 удаа хурдан унталтын энэ үе шатыг давж туулдаг байна. Эхнийх нь хэдхэн минут үргэлжлэх ч хэсэг хугацааны дараа хурдан унталт нь илүү удаан болж хамгийн сүүлийнх нь нэг цаг орчим үргэлжлэх магадлалтай.

4.  Нойронд юу нөлөөлдөг вэ?

Нэгдүгээрт, нойронд "циркадын хэмнэл" буюу "дотоод цаг" нөлөөлдөг бөгөөд энэ нь хэзээ унтах, хэзээ сэрэхийг мэдээлж өгдөг байна. Хүн төрөлхтний хувьд циркадын хэмнэл нь 24 цагаар тогтсон байдаг бөгөөд гэрэлтэй үед сэргэг байж, харанхуй үед нойр хүрч нөлөөлдөг аж. Шөнө дунд, үүр цайх үед болон өдрийн цагаар нойр маш ихээр хүрдэг.

Хоёрдугаарт, нойр хүрэхэд нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлс хамаарна. Гадаад хүчин зүйлст жишээлбэл гэрлийн тусгал хамаарах бөгөөд гэрэлтэй байх үед тархи нь серотонин дааврыг ялгаруулж, таныг илүү сэргэг байхад тусална. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар, цэнхэр гэрэл нь нойронд нөлөөлдөг мелатонин дааврын ялгаралтад сөргөөр нөлөөлдөг гэнэ. Тиймээс ч удаан хугацааны туршид гар утас оролдох, компьютерын ард суусны дараа, зурагт үзсэний дараа унтахад төвөгтэй байдаг. Үүнээс гадна гадаад хүчин зүйлд хөдөлгөөн хамаарна. Унтахын өмнө дасгал сургуулилт хийх нь мелатонин дааврын ялгаралтыг хэсэг хугацааны туршид хойшлуулдаг учир мөн л унтахад төвөгтэй. Мөн сөрөг сэтгэл хөдлөл ч нойронд сөргөөр нөлөөлнө. Стресс нь мелатонин дааврын ялгаралтыг удаашруулдаг байна.  Ингээд энэ бүхэн нийлж, нойргүйдэлд хүргэдэг аж.

5. Хэдэн цаг унтах хэрэгтэй вэ?

Энэ асуултад баттай хариулт үгүй. Учир нь хүн бүрийн унтах хугацаа өөр өөр байдаг. Цөөн тохиолдолд 4-6 цаг унтахад хангалттай байдаг бол ихэнх хүмүүс 7-9 цаг унтах шаардлагатай. Цахим сүлжээнд өдөрт 4 цаг унтдаг байсан эрдэмтдийн талаар мэдээлэл элбэг байдаг ч энэ нь нэг талаас тэдний гентэй холбоотой аж. Үүнд хоёр тайлбар бий. Нэгдүгээрт, эдгээр хүмүүсийн ген мутацид орсон байх магадлалтай. Хоёрдугаарт, тогтмол дутуу нойртой явснаар тэд үргэлж хагас нойрмог байдалтай байсан болов уу.

Жишээлбэл: Томас Эдисон шөнө ердөө 4 цаг унтдаг гэж ярьж байсан юм. Гэхдээ тэр өдрийн цагаар 3 цаг унтдаг байсан талаараа огт дурдаагүй. Нас ахих тусам бие организм өөрчлөгдөж, ерөнхийдөө унтах хугацаа өөрчлөгддөг. Хэрвээ та 20 насандаа 7,5 цаг унтдаг байсан бол 40 насандаа 7 цаг унтах нь бий.  Харин 60 насанд энэ нь 6 цаг ч болж болно. Нас ахих тусам унтах цаг өөрчлөгдөхөөс гадна нойрны бүтэц хүртэл өөрчлөгддөг.

Та хэдий чинээ нас ахиж байна төдий чинээ удаан унталтын нэг болон хоёрдугаар үе нь илүү удаан үргэлжилж, харин гурав, дөрөвдүгээр үе нь богиносдог аж. Тиймээс настай хүмүүс илүү мэдрэмтгий унтдаг байна. Үүнд мелатонин дааврын ялгарал болон биеийн дулаан зохицуулалт нөлөөлнө. Нойргүй байх нь эрүүл мэндэд ямар нөлөөтэй вэ? Хүн бүрийн унтах ёстой заавал цаг гэж үгүй бөгөөд өөрийн унтах цагийг та өөрөө тодорхойлох юм. Жишээлбэл: Хэрвээ та амархан сэрж, өдөр унтах хүсэлгүй бүхий л өдрийн турш сэргэг байвал  таны унтаж буй хугацаа хангалттай байгаа бололтой.

6. Нойргүй байх нь эрүүл мэндэд ямар нөлөөтэй вэ?

Дутуу унтсан мэт сэтгэгдэл төрж байвал та нэн түрүүнд бухимдалтай болж, аливаад төвлөрөх чадваргүй болж, ажлын бүтээмж мууддаг. Өдөрт 6 цаг унтах нь таны хувьд хангалтгүй байвал хэд хоногийн дараа та согтуу хүн мэт болно. Үүнээс гадна мэдрэлийн эсүүд нөхөн төлжихөө больж, сэтгэл санааны гүн хямралд орж сэтгэл хөдлөлөө хянахад илүү төвөгтэй болохоос гадна зүрх судасны өвчин, чихрийн шижин, таргалалтын асуудалтай тулгарна. Мөн тестостерон дааврын түвшин буурч, тархины саарал бодис багасаж, эрт нас барах эрсдэлтэй. Тиймээс дутуу нойрыг зөвхөн ядраадаг зүйл мэтээр хүлээж авах хэрэггүй. Хэрвээ зайлшгүй шаардлагаар нойроо хасах хэрэгтэй болбол дараа нь өдөрт унтдаг цагаа бага багаар нэмэгдүүлээрэй. Энэ нь таны дутуу нойртой явсан өдрөөс хамаарч хэдэн ч өдөр байж болно.

Харин шөнийн турш унтаагүй бол энэ нь анхаарлыг сарниулж, богино болон урт хугацааны ой тогтоолтод шууд нөлөөлөх болно. Бие организм кортизол дааврыг их хэмжээгээр ялгаруулж, та стрессдэж бухимдалтай болохоос гадна тестостерон дааврын түвшин мөн л буурна. Гадаад хүчин зүйлээс үл хамаарч олон хоног огт унтахгүй байх үед тархи таны өмнөөс шийдвэр гаргаж та тэр даруй унтах юм. Харин гадаад хүчин зүйлийн нөлөөллөөс болж та 7-8 хоног огт унтахгүй байсан бол нас барах аюултай. Заримдаа 4-5 хоног унтахгүй байхад л нас барах эрсдэлтэй болдог.